पार्श्वभूमी -
हल्दीघाटीची लढाई
महाराणा प्रताप आणि मुघल सम्राट अकबर यांच्यातील युद्धाचे नाव होते "हल्दीघाटीची लढाई". या युद्धाचा काळ 1576 ईसापूर्व होता. मुघल साम्राज्याच्या विस्तारादरम्यान, अकबराने महाराणा प्रतापचे बहुतेक राज्य मेवाड ताब्यात घेतले. याला महाराणा प्रताप यांनी विरोध केला आणि हल्दीघाटी येथे लढाईचे ठाणे होते.
दिवेरचे युद्ध -
मेवाडचा राजा महाराणा प्रताप आणि मुघल साम्राज्य यांच्यात संघर्ष झाला. या युद्धात महाराणा प्रतापने मेवाडच्या स्वातंत्र्यासाठी लढा दिला, तर अकबराने आपल्या साम्राज्याचा विस्तार करण्याचा प्रयत्न केला. हे युद्ध भारतीय इतिहासातील एक महत्त्वाचा टप्पा होता, ज्यामध्ये महाराणा प्रताप यांच्या शौर्य आणि धैर्याची गाथा अमर आहे.
1576 च्या हल्दीघाटीच्या लढाईनंतरही अकबराने 1577 ते 1582 या काळात महाराणांना पकडण्यासाठी किंवा मारण्यासाठी सुमारे एक लाख सैन्य पाठवले होते, अशी इतिहासात नोंद आहे. इंग्रज इतिहासकारांनी लिहिले आहे की हल्दीघाटीच्या लढाईचा दुसरा भाग, ज्याला ते 'दिवेरची लढाई' म्हणतात, मुघल सम्राटाचा दारुण पराभव ठरला.
कर्नल टॉड यांनीही त्यांच्या पुस्तकात हल्दीघाटीला 'मेवाडचा थर्मोपल्ली' असे संबोधले आहे, तर दिवेरच्या लढाईचे वर्णन 'मेवाडची मॅरेथॉन' असे केले आहे. पर्शियाचे ज्यामध्ये ग्रीसचा विजय झाला होता, या युद्धात ग्रीसने अतुलनीय शौर्य दाखवले होते), कर्नल टॉड यांनी लिहिले आहे की महाराणा आणि त्यांच्या सैन्याचे शौर्य आणि लढाऊ कौशल्य स्पार्टाच्या योद्ध्यांइतकेच शूर होते आणि ते स्वतःहून अधिक चांगले होते. रणांगणात चारपट मोठ्या सैन्यालाही तो घाबरत नव्हता.
दिवारच्या लढाईची योजना महाराणा प्रताप यांनी अरवली येथे असलेल्या मानकियावासाच्या जंगलात केली होती. भामाशाहकडून मिळालेल्या पैशातून त्यांनी मोठी फौज तयार केली होती. खडबडीत जंगले, विस्कटलेले डोंगरी रस्ते, भिल्ल, राजपूत आणि स्थानिक रहिवाशांच्या गनिमी सैन्याचे सततचे हल्ले आणि साहित्य आणि शस्त्रास्त्रांची लूट यामुळे मुघल सैन्याची स्थिती बिघडत चालली होती.
हल्दीघाटीनंतर ऑक्टोबर १५८२ मध्ये दिवेरची लढाई झाली. अकबराचा काका सुलतान खान याने या युद्धात मुघल सैन्याचे नेतृत्व केले. तो विजयादशमीचा दिवस होता आणि महाराणाने आपल्या नव्याने संघटित सैन्याचे दोन भाग केले आणि युद्धाचा गजर केला. एका तुकडीचे नेतृत्व स्वत: महाराणा करत होते, तर दुसऱ्या तुकडीचे नेतृत्व त्यांचा मुलगा अमर सिंह करत होते.
महाराणा प्रताप यांच्या सैन्याने महाराज कुमार अमर सिंह यांच्या नेतृत्वाखाली दिवारच्या शाही ठाण्यावर हल्ला केला. हे युद्ध इतके भयंकर होते की प्रतापचा मुलगा अमरसिंह याने मुघल सेनापतीवर भाल्याने असा हल्ला केला की भाल्याने त्याच्या शरीराला आणि घोड्याला छेद दिला आणि तो जमिनीवर पडला आणि सेनापती पुतळ्यासारखा एका जागी अडकला.
बहलोल खानचा वध -
दुसरीकडे महाराणा प्रतापने बहलोल खानच्या डोक्यावर एवढा वार केला की घोड्यासह त्याचे दोन तुकडे झाले. स्थानिक इतिहासकारांचे म्हणणे आहे की या युद्धानंतर "मेवाडचे योद्धे एकाच फटक्यात घोड्यासह स्वाराचा वध करतात" अशी एक म्हण निर्माण झाली.
त्यांच्या सेनापतींची ही अवस्था पाहून मुघल सैन्यात घबराट पसरली आणि राजपूत सैन्याने अजमेरपर्यंत मुघलांचा पाठलाग केला. भयंकर युद्धानंतर उर्वरित 36,000 मुघल सैनिकांनी महाराणासमोर शरणागती पत्करली. दिवारच्या लढाईने मुघलांचे मनोधैर्य खचले. दिवारच्या लढाईनंतर प्रतापने गोगुंडा, कुंभलगड, बस्सी, चावंड, जव्हार, मदरिया, मोही, मांडलगड ही महत्त्वाची ठिकाणे ताब्यात घेतली.
